ศาสตราจารย์ ดร.สุรพล นิติไกรพจน์ กล่าวปาฐกถาหัวข้อ “ชีวิต งาน และปณิธานเมื่อ 60 ปี”

ศ.ดร.สุรพล กล่าวเบื้องต้นว่า หัวข้อที่ตนจะพูดในวันนี้เป็นหัวข้อสั้น ๆ “ชีวิต งาน และปณิธาน” นี้เป็นครั้งแรกที่มีการพูดถึงงานและชีวิตของตนเอง แม้จะเคยพูดกับพรรคพวกก็ในบางประเด็นเท่านั้น ค่อนข้างยากว่าเคยทำอะไรบ้างและยากที่จะเล่าให้สอดคล้องกับหัวข้อ

ชีวิต ตนเป็นเด็กต่างจังหวัด เกิดอุดรธานี ย้ายไปอยู่เมืองเลย เรียนโรงเรียนเลยพิทยาคมจนจบมัธยมศึกษาตอนปลาย จนสอบเข้าที่ ธรรมศาสตร์ ค่อนข้างต่างกับนายชวนฯ ของตนมีหอพัก มีเวลาเต็มที่กับชีวิตในการเรียนรู้ ในตอนที่เราเป็นเด็ก ไม่ค่อยตั้งใจเรียนมากนักเพราะถูกเพื่อน รุ่นพี่ชวนไปทำกิจกรรม เป็นกรรมการนักศึกษา 3 ปีติดต่อกัน จบแล้วก็ถูกเลือกเป็นกรรมการบัณฑิตในปีนั้นด้วย เป็นนักกีฬาเทนนิส แม้จะแพ้แต่ก็จำได้ว่าเคยเป็น

เมื่อจบแล้วด้วยความพยายามการรู้จักมักคุ้นกับคนเยอะมาก ทำให้ฝึกระบบความคิดได้ระดับหนึ่ง จบที่หนึ่งรุ่น เมื่อจบแล้วมาสอบเรียนปริญญาโท เป็นเรื่องเดียวที่ตนทำไม่สำเร็จ เพราะตอนนั้นได้ทุนและก็มาสมัครเป็นอาจารย์ผู้ช่วยของคณะ ไปเรียนต่อประเทศฝรั่งเศส 6 ปี กลับมาปี 2533 มาเป็นอาจารย์ ตอนนั้นสอนด้วยกันหลายวิชา ช่วยงานศ.พิเศษ นรนิติ ทำงานหลายอย่างทีเดียวตอนสมัยศ.พิเศษ นรนิติเป็นอธิการบดี ตลอด 10 ปีก็ขอตำแหน่งทางวิชาการเรื่อยมา เป็นศาสตราจารย์ทางกฎหมายมหาชนตอนอายุ 40 ปี และได้เสนอตัวเป็นคณบดีได้เป็นคณบดีอยู่ 3 ปี และได้เสนอตัวเป็นอธิการบดีและสภามหาวิทยาลัยสมัยนั้นก็ได้ไว้วางใจให้เป็นอธิการบดี ตอนอายุ 44 ปี ก็เป็นอธิการบดีอยู่ 2 วาระ วาระละ 3 ปี ครบ 50 ปีก็กลับมาเป็นอาจารย์ประจำกลับมาสอนที่คณะนิติศาสตร์ ในวันนี้ อธิการบดีสมคิด อธิการบดีเกศินี ก็ได้มอบหมายให้ดูแลโรงพยาบาลธรรมศาสตร์เฉลิมพระเกียรติ ท่านอาจคิดว่าอยู่กับคนป่วยไม่สดใสจึงมอบให้เป็นประธานโรงเรียนอนุบาลธรรมศาสตร์และประธานกรรมการบริหารศูนย์หนังสือ มธ. ด้วย

ต่อมาก็มาเป็นคณะกรรมการ กกต. คณะกรรมการกฤษฎีกาขณะนั้นจนถึงปัจจุบัน ตนน่าจะเป็นคณะกรรมการกฤษฎีการที่อายุน้อยที่สุด ตอนนั้นอายุ 36 ปี ในฐานะกรรมการวินิจฉัยเรื่องร้องทุกข์

วันนี้ทำงานมาครบ 40 ปีหลังจากเรียนจบ ชีวิตดีมีภริยา 1 ลูก 2 คน

งาน สามารถแบ่งได้เป็น 2 ส่วน ประการแรก งานที่ทำในมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ประการที่สอง งานที่ทำนอกมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์

งานที่ทำในมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ สามารถแยกได้ออกเป็น 2 ส่วน ส่วนแรก งานของคณะนิติศาสตร์ ส่วนที่สอง งานของมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์

ฃงานของคณะนิติศาสตร์ เกือบ 20 ปีที่แล้วตอนเป็นคณบดีคณะนิติศาสตร์ ตนเริ่มระบบอาจารย์ประจำคู่ขนาน เพราะคนส่วนมากเมื่อสอบปริญญาตรีได้แล้ว ไปต่อเนติฯ พอมีเงินเดือนก็ไม่มีใครอยากมาเป็น และยากที่จะจ้างคนที่จบปริญญาเอกที่ต่างประเทศ ก็เริ่มจ้างอาจารย์ประจำโดยเลือกจากคนที่จบปริญญาตรีเก่ง ๆ และขอให้ยอมรับว่านี้คืออาจารย์ ตอนนั้นตนบอกอธิการบดีว่า ให้เด็กที่เรียนเก่งเหล่านี้เป็นอาจารย์และให้ทุนไปเรียนต่อต่างประเทศไม่เสียคนให้ระบบอัยการ ตุลาการ เป็นต้นแบบให้ระบบอาจารย์ประจำต่อไป อีกงานคือการจัดโครงการฝึกอบรมต่าง ๆ ในคณะและเก็บเงินเพื่อให้อาจารย์มีโอกาสพบคนข้างนอกเพื่อให้ความรู้ หาทุนในการศึกษาวิจัย กิจกรรมต่าง ๆ ในคณะ คิดว่าคณะนิติศาสตร์เป็นคณะแรก ๆ ที่เริ่มทำ ตั้งแต่ปี 2537 จนถึงปัจจุบันนี้โครงการอบรมประกาศนียบัตรกฎหมายมหาชนนีก็ยังทำอยู่น่าจะรุ่น 54 แล้ว

งานของมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ สร้างระบบโครงการบริการสังคมให้มหาวิทยาลัยและเป็นต้นแบบให้มหาวิทยาลัยต่าง ๆ ทั่วประเทศ ในสมัยศ.พิเศษ นรนิติเป็นอธิการบดีตนเป็นผู้ที่ทำให้เกิดสถาบันเทคโนโลยีสิรินธรซึ่งเป็นวิศวะที่เก่งภาษาอังกฤษ และก็ได้ไปจัดการโรงพยาบาลธรรมศาสตร์เฉลิมพระเกียรติ เป็นโรงพยาบาลแห่งเดียวที่ไม่ได้สังกัดคณะแพทย์ศาสตร์มีการบริหารจัดการที่ดี มีบุคลากรที่ดี  ใช้งบประมาณ 5,500 ล้านบาท

ตนเป็นคนสร้างระบบการทำงานวิจัยในธรรมศาสตร์ ในสมัยที่ตนเป็นอธิการบดีในปีนั้นตนได้ประกาศให้เป็นปีแห่งการวิจัย มีการตั้งงบการวิจัย ระบบการวิจัยน่าจะเป็นต้นเหตุให้ธรรมศาสตร์จากเดิมที่ถูกมองว่าเป็นมหาวิทยาลัยด้านสังคมศาสตร์ได้รับการยอมรับเป็น 1 ใน 9 มหาลัยด้านวิจัย

ในส่วนงานที่สำคัญและชอบมากคือการดูแลสถานที่ อาคาร และภูมิทัศน์ โชคดีที่ท่าพระจันทร์ที่ตนทำเมื่อ 15 ปีที่แล้วยังไม่ได้เปลี่ยน มีการสร้างหอพักที่ศูนย์รังสิต จัดทำทางจักรยานทั่วมหาวิทยาลัย

งานที่สำคัญอีกงานหนึ่งคือจัดระบบข้าราชการมหาวิทยาลัย ธรรมศาสตร์มีคนที่ไม่ใช่ข้าราชการเยอะมาก ตอนรัฐบาลสมัยนายกชวน ธรรมศาสตร์ได้มีการวางระบบกองทุนสำรองเลี้ยงชีพ จัดทำระบบความก้าวหน้าในการทำงานให้เขามีสิทธิที่จะเป็นผู้บริหาร

พัฒนาศูนย์ลำปาง มีการสร้างหอพักนักศึกษา พัฒนาห้องสมุด วางระบบการเดินทางในธรรมศาสตร์ รถ NGV เมื่อ 15 ปีที่แล้วยังวิ่งอยู่

งานที่ทำนอกมหาวิทยาลัย สิ่งที่ตนทำคือการเตรียมนักกฎหมายมหาชนเพื่อรองรับการเปลี่ยนแปลงระบบกฎหมายไทยสมัยตอนรัฐธรรมนูญ ปี 2540 เป็นการเตรียมบุคลากรทางกฎหมายมหาชน เพราะการมีบุคคลที่เข้าใจกฎหมายมหาชนเป็นเงื่อนไขสำคัญของการเปลี่ยนแปลง

อีกงานที่สำคัญคือการสร้างระบบองค์การมหาชนในระบบกฎหมายไทยซึ่งแต่เดิมมีแต่องค์กรรัฐ รัฐวิสาหกิจ การจัดระบบองค์กรเหล่านี้เป็นส่วนสำคัญในการปฏิรูประบบราชการในสมัยนายกชวนฯ

การปฏิรูปการศึกษามีคณะกรรมการปฏิรูปการศึกษาในสมัยนายกอภิสิทธิ์ ซึ่งมาถามตนว่าระหว่างกรรมการกระจายอำนาจ กับกรรมการปฏิรูประบบการศึกษาอยากเป็นอะไร ตนเลือกเป็นกรรมการปฏิรูปการศึกษา ผลจากการตัดสินใจครั้งนั้นคือการยุบกระทรวงศึกษารวมกับทบวงมหาวิทยาลัย

ตนเป็นคนริเริ่มให้เริ่มระบบศาลปกครอง ตอนปี 38 ถึง 42 ซึ่งฝั่งที่ไม่เห็นด้วยคือศาลยุติธรรม จนกระทั่งสำเร็จเกิดศาลปกครองในประเทศไทยเป็นความสำเร็จของคนกลุ่มน้อย และทุกวันนี้ตนเป็นที่ปรึกษาศาลปกครอง

ในช่วงปี 2542 ถึง 2543 ตนมีส่วนร่วมในการวางระบบองค์กรอิสระ 2 ถึง 3 องค์กร ปปช. กกต. ไปช่วยวางระเบียบ

อีกเรื่องคือการที่ตนมีบทบาทร่วมกับกลุ่ม ปตท.ในการสร้างระบบอุดมศึกษาที่วังจันทร์ในระยอง ตอนนี้ ปตท.ใช้งบไป 6,000 ล้านบาท เกิดเป็นโรงเรียนกำเนิดวิทย์ สถาบันวิทยสิริเมธี

อีกบทบาทคือเป็นผู้ทำให้เกิดมหาวิทยาลัยกรุงเทพมหานคร ซึ่งเป็นมหาวิทยาลัยในกำกับองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น ขอประกาศว่ามหาวิทยาลัยดังกล่าวจะเป็นโรงเรียนแพทย์ที่ได้รับการยอมรับมากตั้งแต่ปีหน้า

เรื่องสุดท้ายคือการจัดตั้งโรงพยาบาลสนามในมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ในช่วงการแพร่ระบาดของเชื้อไวรัสโควิด-19 ฟังดูเป็นเรื่องธรรมดาแต่ตอนที่ประกาศดำเนินการเป็นการประกาศในช่วงมีนาคม 2563 ในยุคที่ไม่มีใครรู้จักโรคนี้มาก่อน

ในเรื่องที่ทำงานด้านการเมือง ตนมีส่วนทางด้านการเมืองค่อนข้างเยอะและคิดว่าจะเขียนไว้ในอนุสรณ์งานศพว่าได้ทำอะไรมาบ้างในทางการเมือง หลายเรื่องสังคมไม่รู้ว่าเบื้องหลังเกิดเหตุการณ์อะไรบ้าง มีทั้งสำเร็จและล้มเหลวในหลายเรื่องและไม่สมควรพูดถึงในเวลานี้

สรุปในประเด็นว่าที่ผ่านมา 60 ปีซึ่งน้อยมากเมื่อเทียบกับหลาย ๆ ท่าน ตนได้เรียนรู้อะไรบ้างจากการทำงานตลอด 40 ปี เรียนรู้ว่าโลกและสังคมเกิดความเปลี่ยนแปลงโดยความเปลี่ยนแปลงนี้เร็วขึ้นเรื่อย ๆ คนรุ่นเก่าจะตามไม่ค่อยทัน ความเร็วเพิ่มขึ้น 10 เท่า คนรุ่นใหม่เรียนรู้เร็วขึ้นผ่านเทคโนโลยีสารสนเทศ ส่วนที่ตนเรียนรู้คือตอนนี้เมืองไทยกำลังเดินทางไปสู่ความขัดแย้งระหว่างคนสองยุค คือกลุ่มคนอายุ 50 ปีขึ้นไป และกลุ่มคนอายุต่ำกว่า 30 ปี คนที่มีอายุ 50 ปีขึ้นไปเป็นคนที่มีฐานะการทำงานและครอบครัว น่าจะประมาณ 40% และกุมทุกอย่างไว้ไม่ว่าทางเศรษฐกิจ ทางการเมือง ส่วนในกลุ่มคนที่อายุน้อยกว่า 30 ปีนี้มีความเป็นอิสระ เขามีวิธีคิดของเขาโดยเฉพาะ เข้าใจโลกอีกแบบ ตนรู้สึกว่าคนกลุ่มนี้กำลังจะไม่มีที่ยืนในสังคมด้วยเหตุผลทางเศรษฐกิจ ก่อนและหลังการระบาดของเชื้อไวรัสโควิด-19 ซึ่งไม่กระทบกับคนกลุ่มบน วันนี้กำลังจะมีความขัดแย้งเกิดขึ้นในสังคมไทยระหว่างคน 2 กลุ่ม คนในยุคเก่าไม่กล้าพูดเพราะเขามีสถานะที่ต้องรักษาไว้ ส่วนคนยุคใหม่ เขาไม่มีอะไรจะเสีย เรากำลังจะเผชิญหน้ากับคนกลุ่มนี้ซึ่งกำลังจะเริ่มต้นที่นี้ พรุ่งนี้

ตนไม่รู้ว่าจะจบอย่างไร ตนรู้จักกับทุกพรรค เข้าใจวิธีคิด เมื่อไรก็ตามที่คน 2 กลุ่มซึ่งไม่มีอะไรเหมือนกันเลยจำเป็นที่จะต้องตัดสินใจอะไรบางอย่างร่วมกัน เมื่อคนกลุ่มที่อายุมากกว่าไม่ยอมเปิด ไม่ยอมเสีย วันนั้นจะเกิดความขัดแย้งครั้งใหญ่ ขอเรียนว่าเวลาอยู่ข้างคนอายุน้อยกว่าเสมอ ถ้าเราไม่เปิดช่องทาง ไม่ฟังเขา ไม่ยอมปรับเปลี่ยนและเสียอะไรบางอย่างที่เรามี มันจะนำไปสู่อะไรบางอย่างที่อาจดีหรือแย่

มีการเรียนรู้ว่า ผู้มีอำนาจไม่เคยเรียนรู้จากประวัติศาสตร์ ขอเรียนว่าคนเหล่านี้มีสิทธิมีเสียงในการแสดงออกของเขา การที่ไปตัดกระบวนการแสดงออกของเขาโดยไม่มีฐานทางกฎหมาย เช่น การยุบพรรคการเมืองก็จะนำไปสู่การปะทะครั้งใหญ่ เพราะเมื่อไรที่เขามีตัวแทนเขาก็จะไม่มาทำ เมื่อเขาไม่มีตัวแทนเขาก็จะลงมาบนถนน

เมื่อไรที่ตัดสินใจอย่างนี้จะเกิดการะปะทะกันของคน 2 รุ่นซึ่งเป็นสิ่งที่ตนเสียใจ มันอาจจะโชคดีเพราะเป็นการปะทะกันทางความคิด แต่อาจเป็นการปะทะกันอย่างอื่นซึ่งตนเสียใจ

การที่ได้มีโอกาสเรียนรู้ ทำงาน ได้เปลี่ยนสถานภาพทางสังคมเป็นความสำเร็จครั้งยิ่งใหญ่อย่างหนึ่ง สิ่งที่ได้มาคือการได้มาเป็นนักศึกษาธรรมศาสตร์ เป็นมหาวิทยาลัยที่ให้โอกาส ตนรู้สึกว่าไม่ว่าจะอยู่ในสถานะอะไร เมื่อมีโอกาสจะต้องชดใช้คืน เป็นหนี้ที่ชดใช้ไม่หมดไม่ว่าจะ 65 หรือ 70 ตนจะทำทุกอย่างเพื่อมหาวิทยาลัยแห่งนี้ เพราะฉะนั้นหลังจากนี้ ตนจะทำงานต่อไป อะไรก็ตามที่เป็นประโยชน์ต่อสังคม ก็จะตอบรับ

ศ.ดร.สุรพลกล่าวปิดท้ายว่า ไม่คิดว่าตนมีความสามารถอะไรเป็นพิเศษนอกจากเรียนกฎหมาย ไม่ได้ต้องการอะไร ไม่ว่าสถานภาพทางสังคมหรือค่าตอบแทนที่มากไปกว่านี้ ตนมองในแง่ที่ดี เรียนกฎหมายเก่ง เข้าใจโลก ไม่มองคนในแง่ร้าย มีความตั้งใจ ถ้าได้ทำอะไรได้เพื่อสังคมก็จะเต็มใจทำ นี้เป็นปณิธานตลอด 60 ปี เพื่อชำระหนี้ที่ชำระไม่หมดที่มีต่อมหาวิทยาลัยแห่งนี้