คุยกับศาสตราจารย์ ดร.สหธน รัตนไพจิตร อาจารย์ประจำศูนย์กฎหมายพาณิชย์และธุรกิจ คณะนิติศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ผู้สอนวิชากฎหมายลักษณะหุ้นส่วนและบริษัท กฎหมายลักษณะล้มละลาย กฎหมายลักษณะตั๋วเงิน ฯลฯ เกี่ยวกับประสบการณ์ทำงานที่โดดเด่นทั้งด้านวิชาการและภาคปฏิบัติ และเรื่องอื่น ๆ

คำถาม (1) : ตอนเป็นนักศึกษา อาจารย์รู้สึกอย่างไรกับการเรียนกฎหมาย และอาจารย์ชอบวิชาอะไรมากที่สุด

ศ.ดร.สหธน :  “สมัยเรียนอาจารย์มีความสุขมากกับการเรียนกฎหมาย วิชาชอบมากที่สุดน่าจะเป็นกฎหมายอาญา เพราะว่ากฎหมายอาญาตอนที่เป็นนักศึกษา ประเด็นจะไม่ยุ่งยาก สั้น กะทัดรัด เข้าใจง่าย ความยุ่งยากของกฎหมายอาญาจะอยู่ตรงการนำพยานหลักฐานเข้าสืบ เพราะฉะนั้นในช่วงที่อาจารย์เป็นนักศึกษา อาจารย์เชื่อว่านักศึกษากฎหมายหลายคนจะชอบกฎหมายอาญา พอมาสู่ในชั้นเนติบัณฑิต อาจารย์ก็ทำในส่วนของกฎหมายอาญาได้ดีมาก ๆ เกือบจะ 80 คะแนน เป็นสาเหตุให้อาจารย์เรียนโทกฎหมายอาญา และก็จบโททางด้านสาขาอาญา”

“แต่ว่าในชีวิตการทำงานพอช่วงที่จบจากปริญญาตรี ในชั้นนั้นท่านอาจารย์ไพสิษฐ์ พิพัฒนกุล ท่านได้เห็นว่าอาจารย์น่าจะมีหน่วยก้านมาทางด้านตัวกฎหมายพาณิชย์ด้วย ท่านเลยมอบหมายให้อาจารย์มาดูแลท่านอาจารย์ไพศาล กุมาลย์วิสัย ซึ่งตอนนั้นเป็นอาจารย์พิเศษ และรองผู้ว่าแบงค์ชาติเข้ามาสอนวิชากฎหมายตั๋วเงิน ตัวอาจารย์ก็เลยเข้ามาเป็นผู้ช่วยในวิชาสัมมนา จากการอยู่กับท่านอาจารย์ไพศาลมาพักหนึ่ง ท่านได้สอนอาจารย์เยอะมาก เพราะฉะนั้นช่วงนั้นสัมมนาก็ทำงานด้านกฎหมายพาณิชย์ เรียนก็เรียนในตัวกฎหมายอาญา พอจบออกไปสาขาที่สอบได้ทุนก็เป็นส่วนของวิธีสบัญญัติในส่วนกฎหมายล้มละลาย ในชั้นของการได้ทุนไปเรียนกฎหมายล้มละลายที่อังกฤษ ทางอังกฤษถ้าจะเรียนกฎหมายล้มละลายได้ต้องมีพื้นกฎหมายหุ้นส่วนบริษัทมาก่อน อาจารย์ก็ไม่มีพื้น โชคดีที่ทางนั้นได้เปิดเป็นหลักสูตร Diploma in English Legal Study ขึ้นมา จึงได้ไปเรียนวิชาดังกล่าวเพื่อที่จะเตรียมตัวเข้ามาเรียนกฎหมายล้มละลาย”

คำถาม (2) : เหตุผลที่อาจารย์เลือกประกอบวิชาชีพอาจารย์สอนกฎหมาย

ศ.ดร.สหธน :  “อาจารย์มีความสุขกับการอ่านหนังสือ เวลาได้อ่านหนังสืออาจารย์จะมีความสุขมาก แล้วอาชีพอาจารย์เป็นอาชีพที่ได้อ่านหนังสือ เพราะฉะนั้นถือว่าโชคดีที่สอบเข้ามาเป็นอาจารย์ได้ แต่ในช่วงที่หักเหอยู่ น่าจะเป็นช่วงอายุ 25 ปี มันจะอยู่ในช่วงทางเดินชีวิตคน ว่าครั้งหนึ่งก็อยากไปทางด้านผู้พิพากษาหรืออัยการเพราะเป็นอาชีพที่มีเกียรติประวัติแก่วงศ์ตระกูล อีกทางหนึ่งก็อยากจะไปทางด้านทนายความ เพราะช่วงนั้นสำนักงานทนายความใหม่ ๆ เกิดขึ้นมาเยอะ ขณะเดียวกันอาจารย์ก็ชอบที่จะอ่านหนังสือ และพ่อของอาจารย์แกเห็นอาจารย์ชอบอ่านหนังสือ แกเลยบอกอาจารย์ว่า ถ้าชอบอ่านหนังสือก็ขอให้เป็นอาจารย์ต่อไปเถอะ อาจารย์ก็ถามพ่อว่า การเป็นอาจารย์หนึ่งมันไม่มีเงิน แล้วก็ไม่มีฐานะ ฐานะไม่มั่นคง แกก็เลยบอกอาจารย์ว่าเดี๋ยวแกซื้อรถให้คันนึง ซื้อทาวน์เฮาส์ให้หลังนึง และก็ให้โทรศัพท์เครื่องนึง โทรศัพท์เครื่องนึงในสมัยนั้นได้ยากมากต้องไปขอร้าน แล้วซื้อมือสองต่อมาตั้งห้าหมื่นกว่าบาท พ่อก็บอกว่าให้มาเพื่อตั้งตัว จะได้ไปทำในสิ่งที่ตัวเองชอบ ในช่วงนั้นพอพ่อว่าอย่างนี้มา ก็เลยตัดสินใจไปสอบชิงทุน เอาทุนไปเรียนต่อ”

คำถาม (3) : นอกจากวิชาที่อาจารย์สอนในปัจจุบัน คือวิชาหุ้นส่วนบริษัท และวิชาตั๋วเงิน และวิชาล้มละลายแล้ว อาจารย์เคยสอนวิชาอื่น ๆ บ้างไหม

ศ.ดร.สหธน :  “วิชาพยานครับ วิชาพยานตอนนั้นอาจารย์น้อยมาก อาจารย์ก็เลยต้องเข้าไปช่วยท่านอาจารย์โสภณ รัตนากร ท่านอาจารย์บัณฑิต รัชตานันท์ ที่จะเข้ามาสัมมนา และวันไหนที่ว่างก็จะเข้ามาสอน ตัววิชาพยานจะเป็นวิชาที่ทำให้อาจารย์เห็นภาพชัดและสามารถที่จะโยงตัวกฎหมายที่เป็นทฤษฎีกับปฏิบัติรวมเข้าไปใช้ด้วยกันได้ ต้องขอบคุณสมัยนั้นที่ได้เข้าไปช่วยวิชาพยาน”

(แล้วตอนหลังทำไมอาจารย์ถึงไม่ได้สอนวิชาพยานครับ?)

“หลังจากนั้น เริ่มจากวิชาตั๋วเงินก่อน พออาจารย์ได้กลับมาอาจารย์ก็ได้สอนวิชาล้มละลายนิดนึงก่อน ไม่ได้สอนเต็มวิชา เพราะสมัยนั้นเป็นท่านอาจารย์สุธี ศุภนิตย์ดูแลวิชากฎหมายล้มละลายอยู่ ตัววิชาล้มละลายเป็นวิชาที่อาจารย์ได้รับทุนเรียนโดยเฉพาะ เป็นภารกิจที่อาจารย์จะต้องมาพัฒนาวิชาล้มละลาย

“ต่อมาในชั้นวิชาตั๋วเงิน อาจารย์ที่สอนวิชาตั๋วเงินคู่กับอาจารย์เสาวนีย์ ก็คือท่านอาจารย์นิคมได้ลาออกไปเป็นผู้พิพากษา อาจารย์ก็เลยเข้ามาสอนวิชาตั๋วเงินแทนอาจารย์นิคม เพราะว่าในสมัยนั้นเวลาที่เราไปเรียนเมืองนอกก็จะมีคนอื่นมาต่อวิชาเรา เราจะกลับมาแล้วสอนวิชาเดิมจนกว่าตัววิชาเดิมจะว่าง อาจารย์ก็เลยมาได้วิชาตั๋วเงินต่อ อยู่มาสักพักท่านอาจารย์ภาสกรเสียชีวิต ท่านอาจารย์ทิพย์ชนกลาออก อาจารย์ก็เลยเข้ามาสอนวิชาหุ้นส่วนซึ่งเป็นวิชาหลักที่อาจารย์ได้ไปร่ำเรียนมา”

(แล้วอย่างอาญาซึ่งเป็นวิชาที่อาจารย์ชอบ อาจารย์เคยได้สอนไหมครับ?)

“ไม่เคย แต่เป็นวิชาที่อาจารย์ได้ประโยชน์เยอะมาก ๆ เพราะว่าในชั้นนั้น อาจารย์คิดว่าวิชาอาญาเหมาะกับตัวน้อง ๆ เด็ก ๆ ทุกคน เพราะเป็นวิชาที่ประเด็นแห่งคดีมีน้อย เพราะฉะนั้นพอตัวประเด็นแห่งคดีมีน้อยมีน้อย การปรับใช้หลักกฎหมายจะไม่ยุ่งยากมาก แต่ความยุ่งยากของวิชาอาญาคือการปรับพยานให้เข้ากับข้อเท็จจริงในคดี ในชั้นนั้นพออาจารย์เรียนวิชาอาญาซึ่งเป็นวิชาทางด้าน logic หลังจากนั้นสักพักหนึ่งก็เลยโยกมาเป็นเชิงทางด้านปรัชญาก็เลยทำให้คิดได้กว้างขึ้น แต่พอหลังอาจารย์จบปริญญาโทมา อาจารย์ก็ไม่ได้ไปพัฒนาทางกฎหมายอาญาอีกเลย ปัจจุบันนี้ก็ยังไม่รู้เรื่องเลยด้วยซ้ำ แต่สมัยก่อนอาจารย์เรียนดีนะ ได้ที่หนึ่งของรุ่น”

คำถาม (4) : เนื่องจากอาจารย์เป็นคนไทยกลุ่มแรก ๆ ที่มีโอกาสได้ไปเรียนระดับปริญญาโทในอังกฤษ จึงอยากให้อาจารย์เล่าประสบการณ์ในการเรียนปริญญาโทที่อังกฤษให้ฟังว่าเป็นอย่างไรบ้าง

ศ.ดร.สหธน :  “ยากมาก ๆ สมัยนั้นตอนที่ไปเรียนที่อังกฤษ โดยปกติคนไทยมักไปเรียนปริญญาตรี ถ้าไม่ใช่เรียนปริญญาตรีก็เรียนเนติบัณฑิตไปเลย คนที่จะไปเรียนปริญญาโทไม่มี คนก่อนหน้าอาจารย์ที่อยู่ดี ๆ ไปเรียนโทเลยจะมีรุ่นก่อนอาจารย์รุ่นหนึ่ง คนไทยอยู่ 2 คน ที่ไปก่อนอาจารย์ เสร็จแล้วก็ไม่สามารถทำได้ตามทางที่อังกฤษต้องการ เหตุผลในชั้นนั้นเป็นเพราะว่า อาจารย์เข้าใจว่าประเทศไทยเหมือนไม่มีสถานะอยู่ในโลกในสมัยนั้น คนอังกฤษกับคนต่างประเทศเมื่อ 40 ปีที่แล้ว ถ้าถามว่าคุณมาจากประเทศไหน ถ้าบอกประเทศไทย เขาจะนึกว่าเรามาจากไต้หวัน อาจารย์จำได้ว่า เวลาที่ไปเรียนครั้งแรก เขามีเลี้ยงรับรอง ก็มีโค้กกระป๋อง แล้วเขาก็มาถามว่าบ้านเรามีโค้กกระป๋องไหม ไม่ใช่ว่าเขาต้องการดูถูก แต่สิ่งที่ชี้ให้เห็นคือประเทศไทยไม่มีตำแหน่งในโลกนี้ เพราะฉะนั้นเขาไม่รู้หรอกว่าเราเป็นอย่างไร เขารู้จักแต่หลายคนที่มาจากประเทศที่เป็นอาณานิคมของอังกฤษซึ่งใช้ภาษาได้ดี ขณะเดียวกันคนที่มาจากประเทศเหล่านี้ก็จะเคยเรียนกฎหมายอังกฤษมาก่อน เพราะฉะนั้นการเรียนช่วงแรก พวกรุ่นก่อนอาจารย์ไปหนึ่งรุ่นซึ่งเป็นรุ่นบุกเบิกจึงพลาดไปหมดทุกคน แล้วมาเรียนซ้ำกับอาจารย์ในรอบที่สอง เพราะฉะนั้นช่วงแรกเป็นช่วงที่ suffer มาก ทีนี้เวลาที่เข้าเรียน เขาจะไม่ให้เรียนปริญญาโท เพราะเขาเห็นว่าเราไม่ได้เรียนปริญญาตรีมาก่อนจะมาเรียนโทได้อย่างไร”

“แต่ว่าในช่วงนั้นอาจารย์โชคดี เพราะทางมหาวิทยาลัยของอาจารย์ที่ Bristol ต้องการรับคนคนหนึ่งซึ่งเป็น Crown Prince ของเลโซโท (Lesotho) ให้เข้าไปเรียน จึงต้องเปิดหลักสูตรเพื่อให้ Crown Prince ของเลโซโท (Lesotho) ทีนี้ถ้าเรียนคนเดียวก็ไม่คุ้มทุน พวกอาจารย์ก็เลยได้มีโอกาสได้เรียนหลักสูตรดังกล่าว (Diploma) เพื่อที่จะมาเตรียมพื้นเพื่อไปเรียนต่อโท ถือเป็นความโชคดีอย่างมากเพราะถ้าไม่ได้เรียนหลักสูตรนี้มาก่อน ก็คงเรียนโทต่อไม่ได้ เพราะไม่มีพื้นมา ไม่รู้จะไปเรียนระดับที่สูงกว่าปริญญาตรีได้อย่างไร  เพราะฉะนั้นวิชาที่อาจารย์ถูกเคี่ยวเข็ญมา ก็นับเป็นวิชาปูพื้นให้ นับว่าเป็นความโชคดีอย่างยิ่งของอาจารย์ แต่ว่าน้อง ๆ ในช่วงหลังเก่ง ต้องรับว่ารุ่นอาจารย์เป็นรุ่นที่ลำบาก หนึ่งพื้นความรู้ของน้อง ๆ เก่ง สองภาษาเก่ง สามครูอาจารย์ที่อังกฤษเขาเริ่มรู้แล้วว่าคนไทยเป็นอย่างไร เพราะฉะนั้นจากเหตุผลทั้งสามอย่าง พวกน้องก็จะลำบากน้อยกว่าอาจารย์ ลำบากน้อยกว่ารุ่นแรก ๆ”

(ก็คือหมายความว่าถ้าอาจารย์ไม่ได้เรียน Diploma อาจารย์ก็จะไม่มีสิทธิได้เรียนโทเลย?)

“ไม่มีโอกาสเลย เพราะว่าหลักสูตรสมัยนั้นถ้าเรียนโทต้องทำ research เลย ต้องทำวิทยานิพนธ์เลย ตัวที่จะเรียน by instruction ก็จะมีสองที่คือที่ Aberdeen ที่ท่านปลัดยุติธรรมไปเรียน ที่ท่านอาจารย์วิศิษฏ์ (ศ.(พิเศษ)วิศิษฏ์ วิศิษฏ์สรอรรถ) ไปเรียน อีกที่หนึ่งก็คือที่ Bristol แต่ว่าที่นี่ที่เรียน  by instruction ที่เรียน 4 วิชาดังกล่าวนี้ เขาก็เปิดตัวหลักสูตร Diploma มาให้”

(แล้วตอนอาจารย์เรียน LLM เป็นอย่างไรบ้างครับ?)

“เครียดมากครับ เพราะว่าเขาให้เราอ่านหนังสือมา โดยที่ดูฐานจากเราอ่านความไว หรือการค้นคว้าของเราเหมือนกับคนของเขา เพราะฉะนั้นเขาปฏิบัติต่อเราเหมือนกับคนของเขา อาจารย์จำได้ว่าในสมัยนั้นคนที่เรียนร่วมกับอาจารย์จะมีอาจารย์จากมหาลัย Victoria ของแคนาดา มีมาจาก MALA Institution ของมาเลเซีย มีมาจาก King’s College ที่เป็น lecturer ของ King’s College แล้วมาเรียนที่นี่อีกครั้ง แล้วภาษาเราก็ไม่ดี เรียนลำบากมาก แต่ว่าโชคดีที่อาจารย์เคยเป็นอาจารย์มาก่อนก็เลยรู้ว่าถ้าคนเป็นครูสอนเขาต้องการอะไร เพราะฉะนั้นความโชคดีของอาจารย์ตรงนี้จึงทำให้อาจารย์จบมาได้”

คำถาม (5) : การเรียนในระบบ Common Law สามารถนำความรู้กลับมาใช้ในระบบกฎหมายไทยได้มากน้อยเพียงใด

ศ.ดร.สหธน :  “เต็มที่เลยครับ อาจารย์ว่าคนที่จะไปเรียนกฎหมายของทาง Common Law ถ้าจะมาเป็นทนายความหรือนักกฎหมายเชิงปฏิบัติต้องเรียน Common Law เหตุผลที่ต้องเรียนเพราะ เวลาเราเรียน Civil Law เราถูกฝึกมาให้รู้หลัก รู้ทฤษฎี แต่พอไปเรียนใน Common Law อาจารย์ได้วิธี distinguishing เพราะว่าอาจารย์ต้องอ่านเคส พออ่านเคสแล้วหลักกฎหมายจะอยู่ในเคส แต่ปัญหาที่จะต้องหาให้ได้คือถ้ามีข้อเท็จจริงอีกแบบหนึ่ง ข้อเท็จจริงนี้จะต่างจากเคสออกไปแบบไหน การที่เราจะต้องหาหลักกฎหมายที่ต่างออกไปจากฎหมายเดิมที่จะ distinguishing ออกไป ที่จะทำให้ปรับไปเรื่อย หลักตรงนี้อาจารย์คิดว่าจะได้ประโยชน์ เพราะฉะนั้นคนที่มีฐานจาก Civil Law อยู่แล้ว แล้วไปเรียน Common Law เขาจะได้วิธี distinguishing ออกมาโดยไม่รู้ตัว วิธีการดังกล่าวตรงนี้ก็เหมือนท่านอาจารย์ปรีดี เกษมทรัพย์สอน ก็คือวิธีการแยกแยะ เวลาที่เราทำงาน เราอ่านเคส เราจะรู้หลัก 1 หลัก เราอ่านหลักกฎหมาย 1 หลัก ต่อมาพอมีข้อเท็จจริง เราต้องปรับให้ได้ว่าข้อเท็จจริงแบบนี้มันเข้ากับหลักกฎหมายเรา หรือข้อเท็จจริงแบบนี้มันแตกต่างจากหลักกฎหมายที่มีอยู่ แล้วถ้าแตกต่างจะมีหลักกฎหมายใดเข้ามาเสริม คนที่ถูกฝึกจาก Common Law โดยแท้จะได้เปรียบ”

คำถาม (6) : ในฐานะที่อาจารย์เป็นผู้เชี่ยวชาญด้านกฎหมายหุ้นส่วนบริษัท กฎหมายไทยได้รับอิทธิพลจากฎหมายอังกฤษมากน้อยแค่ไหน

ศ.ดร.สหธน :  “ฐานของเรา จะร่างออกมาทั้งจากกฎหมายอังกฤษ และกฎหมายอื่น ๆ รวมกันในกรณีนี้ แต่ว่าตัวที่จะได้ประโยชน์ คือสมัยนั้นเราจะได้เห็นถึงพัฒนาการ พอเรารู้หลักกฎหมายแล้วที่ครูบาอาจารย์ได้เขียนเอาไว้ ที่ได้บัญญัติไว้แล้ว ต่อมาพอไปอยู่ในอีกสังคมหนึ่งมันก็จะทำให้เราเห็นความก้าวหน้าของตัวสังคม เห็นความก้าวหน้าว่าต่อไปจะนำมาปรับใช้กับบ้านเราย่างไร อันนี้ก็คือประโยชน์ของคนที่ไปเรียนในสมัยก่อน ซึ่งในสมัยนี้ประโยชน์ตรงนี้มันอาจจะน้อยลง เพราะว่าการสื่อสารมันง่ายขึ้น ประโยชน์ที่ได้มาจะได้ในแง่อื่นมากกว่าในปัจจุบันนี้”